PHÒNG NGỪA LÂY TRUYỀN VIÊM GAN B TỪ MẸ SANG CON

Bs Trần Ngọc Phước – Khoa Sơ Sinh

Viêm gan B (HBV) là một trong những vấn đề y tế công cộng nghiêm trọng trên toàn cầu, đặc biệt là ở các quốc gia có tỷ lệ lưu hành cao như Việt Nam. Trong đó, lây truyền từ mẹ sang con được coi là con đường chính dẫn đến sự nhiễm virus viêm gan B ở trẻ em và thanh thiếu niên.

1. VIÊM GAN B: Tổng quan

Viêm gan vi rút B là một trong 2 loại viêm gan do vi rút có gánh nặng lớn nhất đối với sức khỏe cộng đồng và là nguyên nhân hàng đầu dần đến bệnh ung thư gan và xơ gan, gây ra tới 80% tổng số các ca ung thư gan trên thế giới.

Tại Việt Nam, theo kết quả của một số nghiên cứu cho thấy, tỷ lệ nhiễm vi rút viêm gan B ở nhóm phụ nữ mang thai khoảng 10-20% và 90% số trẻ sinh ra từ các bà mẹ nhiễm HBV có HBeAg dương tính có thể bị nhiễm vi rút viêm gan B từ mẹ, do đó việc phòng chống lây nhiễm vi rút viêm gan B từ mẹ sang con là rất quan trọng. Theo các báo cáo từ năm 1996 đến 2009, tỷ lệ HBsAg (+) trong nhóm phụ nữ mang thai từ 9,5% đến 13,03%.

Ước tính có khoảng 5-10% nhiễm HBV xảy ra cho thai nhi trong tử cung do vi rút xâm nhập qua gai rau bị tổn thương. Trên thực tế vẫn có khoảng 10-20% trẻ sinh ra từ mẹ có HBsAg dương tính vẫn bị nhiễm HBV sau khi sinh mặc dù đã được tiêm phòng vắc xin viêm gan B và HBIG.

Lây truyền HBV trong quá trình chuyển dạ và khi đẻ là nguyên nhân phổ biến trong cơ chế lây truyền HBV từ mẹ sang con.

Tổ chức Y tế thế giới khuyến cáo tất cả trẻ em nên được tiêm phòng vắc xin viêm gan B, đối với trẻ em ở khu vực có tỷ lệ lây truyền vi rút viêm gan B cao từ mẹ sang con nên tiêm vắc xin càng sớm càng tốt ngay sau khi sinh bao gồm 1 mũi viêm gan B sơ sinh ngay trong vòng 24h đầu sau sinh, và ít nhất 02 mũi vắc xin viêm gan B nhắc lại, lý tưởng nhất là 03 mũi thông qua chương trình tiêm chủng mở rộng cho trẻ. Các bà mẹ mắc viêm gan vi rút B mạn tính vẫn được khuyến khích cho con bú nếu trẻ được tiêm phòng trong vòng 24h đầu sau sinh.

Lây truyền HBV từ mẹ sang con có liên quan đến nồng độ HBV cũng như sự có mặt của HBeAg trong máu mẹ. Có khoảng 70-90% trẻ sinh ra từ mẹ có cả HBsAg và HBeAg dương tính bị nhiễm HBV. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 5%-10% trẻ sinh ra từ mẹ có cả HBsAg và anti-HBe dương tính bị nhiễm HBV.

Trong số những trẻ nhiễm HBV do lây truyền từ mẹ sang thì 90% những trẻ này có nguy cơ chuyển thành viêm gan B mạn tính. Trong khi đó, tỷ lệ chuyển thành viêm gan B mạn tính giảm xuống còn 30% ở trẻ trên 5 tuổi và ở người lớn tỷ lệ này chỉ có 6-10%.

Gần đây, có nhiều nghiên cứu đã chứng minh rằng nồng độ HBV DNA cao trong máu mẹ làm tỷ lệ nhiễm HBV ở con cao hay gần như thất bại trong việc dự phòng lây truyền HBV từ mẹ sang con bằng tiêm phòng vắc xin viêm gan B và globulin miễn dịch kháng viêm gan B. Các nghiên cứu cũng cho thấy tỷ lệ lây truyền HBV từ mẹ sang con thấp nếu nồng độ HBV DNA trong huyết thanh của mẹ thấp hơn 106 bản sao/ml (khoảng 6,3 log10 Ul/ml). Từ các kết quả nghiên cứu này mà các nhà khoa học đã đưa ra khuyến cáo về sử dụng thuốc kháng vi rút HBV điều trị cho bà mẹ trong 3 tháng cuối để giảm tỷ lệ lây truyền HBV từ mẹ sang con, bổ sung thêm cho các biện pháp dự phòng trước đây.

Có nhiều biện pháp có thể làm giảm nguy cơ lây truyền HBV từ mẹ sang con. Xét nghiệm HBsAg cho tất cả phụ nữ trong lần khám đầu tiên trước khi chuẩn bị mang thai và xét nghiệm lại trong thai kỳ nếu cần thiết. Trẻ sinh ra từ các bà mẹ nhiễm HBV có thể được bảo vệ hiệu quả bằng cách gây miễn dịch thụ động và chủ động (tỷ lệ bảo vệ >90%).

Chương trình Tiêm chủng mở rộng của Việt Nam đã bắt đầu triển khai tiêm vắc xin viêm gan B từ năm 1997, đến năm 2003 được bao phủ cho trẻ em <1 tuổi trên toàn quốc (khoảng 1,5 triệu trẻ hàng năm) và từ năm 2006 áp dụng lịch tiêm vắc xin viêm gan B liều sơ sinh trong vòng 24 giờ. Tỷ lệ tiêm vắc xin viêm gan B 3 liều đã đạt được >90% trong thời gian từ năm 2003 – 2006. Để mở rộng độ bao phủ liều vắc xin viêm gan B sau sinh, Bộ Y tế đã chỉ đạo yêu cầu các cơ sở có phòng đẻ thực hiện tiêm vắc xin viêm gan B cho trẻ trong 24 giờ đầu sau sinh. Tư vấn cũng được lồng ghép với các nội dung chăm sóc sức khỏe trước sinh cho phụ nữ mang thai. Chương trình Tiêm chủng mở rộng đã triển khai tiêm vắc xin viêm gan B và liều vắc xin cho sơ sinh trên toàn quốc với 100% số huyện từ năm 2003.

1.1. Cơ chế lây truyền viêm gan B từ mẹ sang con

Virus HBV có thể lây truyền từ mẹ sang con qua ba giai đoạn chính:

• Trong thai kỳ: HBV có thể vượt qua hàng rào nhau thai khi mẹ có tải lượng virus rất cao, nhưng nguy cơ này khá thấp.
• Trong lúc sinh: Đây là giai đoạn lây truyền chủ yếu do trẻ tiếp xúc với máu và dịch cơ thể của mẹ qua đường âm đạo hoặc vết thương hở.
• Sau sinh: Lây truyền có thể xảy ra qua tiếp xúc gần (ví dụ: vết thương da) hoặc qua sữa mẹ nếu mẹ có tổn thương núm vú.

2. NGUY CƠ LÂY TRUYỀN VIÊM GAN B Ở TRẺ SƠ SINH

Tỷ lệ và nguy cơ lây truyền HBV phụ thuộc vào:

2.1. Trạng thái miễn dịch và tải lượng virus của mẹ

• Mẹ có HBsAg dương tính và HBeAg dương tính (dấu hiệu virus đang hoạt động mạnh): nguy cơ lây truyền lên đến 70-90% nếu không can thiệp.
• Mẹ có tải lượng virus HBV DNA > 200.000 IU/ml: nguy cơ lây truyền rất cao, cần dùng thuốc kháng virus.

2.2. Thiếu biện pháp phòng ngừa

Nếu trẻ sinh ra không được tiêm vaccine và globulin miễn dịch HBIG sau sinh, tỷ lệ nhiễm HBV lên đến 90%.

2.3. Thời điểm mẹ bị nhiễm HBV

Nếu mẹ nhiễm HBV cấp tính trong tam cá nguyệt thứ ba, nguy cơ lây truyền tăng cao đáng kể so với nhiễm ở giai đoạn sớm hơn.

3. HẬU QUẢ CỦA NHIỄM HBV Ở TRẺ SƠ SINH

3.1. Chuyển thành viêm gan B mạn tính

Khoảng 90% trẻ nhiễm HBV ngay từ giai đoạn sơ sinh sẽ chuyển thành người mang virus mạn tính, so với chỉ 5% ở người lớn.

3.2. Nguy cơ biến chứng lâu dài

• Xơ gan: Tổn thương gan kéo dài dẫn đến xơ hóa mô gan.
• Ung thư gan: Theo WHO, HBV là nguyên nhân hàng đầu gây ung thư gan trên toàn cầu.
• Tử vong sớm: Người nhiễm HBV mạn tính có nguy cơ tử vong sớm do biến chứng gan.

4. BIỆN PHÁP PHÒNG NGỪA LÂY TRUYỀN HBV TỪ MẸ SANG CON

4.1. Đối với mẹ:

• Điều trị TDF cho phụ nữ mang thai mắc viêm gan B nếu đủ tiêu chuẩn điều trị viêm gan B lâu dài
• Điều trị TDF ngăn ngừa lây truyền HBV từ mẹ sang con cho phụ nữ mang thai chưa phải điều trị viêm gan B lâu dài khi tải lượng HBV-DNA > 10⁶ bản sao/ml (200.000 IU/mL) từ tuần 24- 28 của thai kỳ cho đến 3 tháng sau sinh.

4.2. Đối với con:

• Tiêm vắc xin viêm gan B trong vòng 24 giờ sau sinh cho tất cả trẻ sinh ra từ các bà mẹ, không phụ thuộc tình trạng nhiễm HBV của mẹ
• Tiêm huyết thanh kháng viêm gan B cho trẻ sinh ra từ mẹ HBsAg (+)
• XN HBsAg và anti-HBs cho con lúc 12 tháng tuổi

4.3. Nuôi con bằng sữa mẹ

WHO và Bộ Y tế  khuyến cáo mẹ nhiễm HBV vẫn có thể nuôi con bằng sữa mẹ nếu trẻ được tiêm phòng đầy đủ. Tuy nhiên, cần tránh cho con bú nếu núm vú bị nứt hoặc chảy máu.

 

 

 

 

5. CHĂM SÓC VÀ THEO DÕI TRẺ SINH RA TỪ MẸ NHIỄM HBV

5.1. Xét nghiệm định kỳ

• Kiểm tra sau 9-12 tháng tuổi: Xét nghiệm HBsAg và anti-HBs để đánh giá hiệu quả của tiêm phòng.
• Theo dõi lâu dài: Trẻ cần được khám sức khỏe định kỳ để kiểm soát nguy cơ nhiễm trùng hoặc tổn thương gan.

5.2. Hỗ trợ gia đình

Giảm bớt lo lắng và kỳ thị cho gia đình thông qua giáo dục sức khỏe và tư vấn y tế.

7. Kết luận

Trẻ sinh ra từ mẹ nhiễm viêm gan B có nguy cơ cao lây truyền virus nếu không có các biện pháp can thiệp kịp thời. Tuy nhiên, nhờ vào các chương trình tiêm chủng và sự tiến bộ trong điều trị, nguy cơ này có thể giảm xuống dưới 1%. Để bảo vệ sức khỏe trẻ sơ sinh và giảm thiểu gánh nặng viêm gan B, các biện pháp cần thực hiện gồm:

• Đẩy mạnh tầm soát HBV ở phụ nữ mang thai.
• Tiêm phòng và quản lý thai kỳ đúng cách.
• Nâng cao nhận thức cộng đồng về viêm gan B và lây truyền từ mẹ sang con.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Quyết định 7130/QĐ-BYT ngày 29/11/2018 về việc phê duyệt Kế hoạch hành động quốc gia hướng tới loại trừ HIV, viêm gan B và giang mai lây truyền từ mẹ sang con giai đoạn 2018-2030.
2. Bộ Y tế (2019), Hướng dẫn quốc gia về phòng chống viêm gan vi rút B. Nhà xuất bản Y học.
3. Trần Thị Mỹ Hạnh (2021), “Hiệu quả tiêm phòng viêm gan B ở trẻ sơ sinh tại Việt Nam.” Tạp chí Y học TP.HCM, tập 25, số 3, trang 45-52, 2021.
4. Vũ Hải Hà (2021), “Thực trạng tiêm vắc xin viêm gan B liều sơ sinh tại Việt Nam, giai đoạn 2010 – 2019”. Tạp chí Y học dự phòng, tập 31, số 7.
5. Cao Thị Thanh Thuỷ (2020), “Kế hoạch hành động và tình hình triển khai loại trừ lây truyền HIV, HBV và giang mai từ mẹ sang con tại Việt Nam”, Tạp chí Y học Dự phòng, tập 30, số 4, trang 12-19, 2020
6. World Health Organization (2020), Hepatitis B in pregnancy. Who Guidelines, 2020.
7. CDC (Centers for Disease Control and Prevention) (2021), Hepatitis B and Pregnancy. Atlanta.
8. Xu Z (2020), “Mother-to-Child Transmission of Hepatitis B Virus”, Journal of Hepatology, vol 73, pp 202-210, 2020
9. Nguyen V. T. (2022), “Prevention of Hepatitis B in Vietnamese Newborns”. Vietnamese Journal of Pediatrics. Vol 14, pp 85-92, 2022.